เมื่อจิตเป็นสมาธิ ในระดับ อุปจาระสมาธิ ดีแล้ว ผู้ฝึกภาวนาสามารถฝึกวิปัสสนา เพื่อความรู้แจ้งใน มรรค ผล
และ นิพพาน ได้ดังนี้
1. กำหนดขันธ์ 5 เป็นอนิจจลักษณะ สัญญา เพื่อมองเห็น
ขันธ์ 5 ประกอบด้วย รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ย่อสั้นเพียง 2 ส่วน คือ รูป นาม วิธีเจริญสติ
กำหนดตามขั้นที่ 2 ดังนี้
ขั้นที่ 2 รู้ตามความคิด ตรึก นึก เอาเอง คือการพิจารณา พระไตรลักษณ์ ด้วยการตรึก นึก เอาเอง ซึ่งมีอยู่ 4 นัยยะ คือ
1.กะลาปะ สัมมะสะนะนัย พิจารณารวมกันทั้ง 5 ขันธ์ ว่า รูปนามที่เป็น อดีต อนาคต ปัจจุบัน รูปนาม ภายใน ภายนอก รูปนามที่หยาบ ละเอียด รูปนามที่ เลว ประณีต รูปนามที่ไกล ใกล้ ล้วนแต่ เป็น อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ทั้งสิ้น
2.อัทธานะ สัมมะสะนะนัย พิจารณารูปนาม ตั้งแต่เป็นเด็ก ๆ จนกระทั่ง ถึงปัจจุบัน นี้ ว่า รูปนามที่เป็นอดีต ไม่เป็นรูปนามปัจจุบัน รูปนามปัจจุบัน ไม่เป็นรูปนามของอนาคต รูปนามภายในไม่เป็นรูปนามภายนอก รูปนามอดีตก็ดับไปในอดีต รูปนามในอนาคตก็ดับไปในอนาคต รูปนามในปัจจุบันก็ดับไปในปัจจุบัน รูปนามในปัจจุบันไม่เกิดในชาติหน้า แต่มีเหตุปัจจัย สืบต่อกันอยู่ เมื่อปัจจุบันดี อนาคตก็ดี เมื่อปัจจุบันชั่ว อนาคตก็ย่อมชั่ว
3.สันตะติ สัมมะสะนะนัย พิจารณาความสืบต่อของรูปนาม เช่น รูปเย็นหายไป รูปร้อนเกิดขึ้น รูปร้อนหายไป รูปเย็นเกิดขึ้น รูปนั่งหายไป รูปยืนเกิดขึ้น รูปยืนหายไป รูปนอนเกิดขึ้น อย่างนี้เป็นต้น ย่อมหมุนเวียนเปลี่ยนแปรสืบต่อกันอยู่อย่างนี้ ตลอดไปดังนั้น รูปนามจึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา
4.ขะณะ สัมมะสะนะนัย พิจารณาเห็นความเป็นไปของรูปนามชั่ว ขณะ หนึ่ง ๆ คือพิจารณาเห็น ความเกิดขึ้น ตั้งอยู่ ดับไป ของรูปนาม ซึ่งนิยมเรียกว่า อุปปาทะ(เกิดขึ้น) ฐีติ(ตั้งอยู่) ภังคะ(แตกดับไป) จะยืน เดิน นั่ง นอน ก็มีรูปนาม เกิดดับ ติดต่อกันอยู่อย่างนี้ตลอดไป ทั้ง กลางวัน และ กลางคืน ดังนั้น รูปนาม จึงเป็น อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา
2.กำนหนอ อายตนะ ภายใน และ ภายนอก เมื่อผัสสะเกิด ให้พิจาณาเป็นความไม่มีตัว ไม่มีตน
เรียกว่า อนัตตสัญญา ยกตัวอย่าง
ตา กระทบ กับ รูป ผัสสะ เกิด เวทนา เกิด หยุดตัณหา เพราะรู้เท่าทันตามความเป็นจริง ว่า
รูป เกิดเพราะผัสสะทาง ตา รูปดับเพราะผัสสะทางตาดับ ยึดมั่น ถือมั่นมิได้ ไม่ใช่เรา ไม่ใชของเรา
ไม่ใช่ตัว ไม่ใช่ตนของเรา ดังนี้เป็นต้น พึงรู้ได้ด้วย วิปัสสนาแห่งตนเถิด
อายตนะ ภายใน | ผัสสะ | อายตนะ ภายนอก |
ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ | ขันธ์เกิดขึ้น | รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส อารมณ์ |