สมาธิ แปลว่า ความตั้งมั่นแห่งจิต , ความที่จิตตั้งมั่น
สมาธิ คือภาวะที่จิตมั่นคง แน่วแน่ ไม่หวั่นไหวฟุ้ีงซ่านไปในอารมณ์ต่าง ๆ ภายนอกด้วยอำนาจสติที่กำหนดจับอารมณ์อย่างใดอย่างหนึ่งไว้มั่นคง
สมาธิ จะเกิดได้ด้วยการบำเพ็ญสมถกรรมฐาน
สมาธิเป็นคำเรียกย่อของอธิจิตตสิกขาซึ่งเป็นข้อหนึ่งในไตรสิกขา
สมาธิ ทั่วไปใช้หมายถึงการทำใจใช้สงบ การระงับอารมณ์ฟุ้งซ่าน เรียกว่า ทำสมาธิ จิตที่สงบได้ชั่วคราวเรียกว่า ใจเป็นสมาธิ
จากพจนานุกรม เพื่อการศึกษาพุทธศาสน์
อธบายศัพท์และแปลความหมาย คำวัด ที่ขาวพุทธควรรู้
พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙ , ราชบัณฑิต)
เจ้าอาวาสวัดราชโอรสาราม กรุงเทพมหานคร
โดย ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม
ประเภทของ สมาธิต่าง ๆ
ขณิกสมาธิ สมาธิชั่วขณะ
อุปจารสมาธิ สมาธิเฉียด ๆ , สมาธิจวนจะแน่วแน่
อัปปนาสมาธิ สมาธิแน่วแน่ , สมาธิแนบสนิท , สมาธิในฌาน
สุญญตสมาธิ สมาธิอันพิจารณาเห็นความว่าง
ได้แก่ วิปัสสนาที่ให้ถึงความหลุดพ้นด้วยกำหนดอนัตตลักษณะ
อนิมิตตสมาธิ สมาธิอันพิจารณาธรรมไม่มีนิมิต
ได้แก่ วิปัสสนาที่ให้ถึงความหลุดพ้นด้วยกำหนดอนิจจลักษณะ
อัปปณิหิตสมาธิ สมาธิอันพิจารณาธรรมไม่มีความตั้งปรารถนา
ได้แก่ วิปัสสนาที่ให้ถึงความหลุดพ้นด้วยกำหนดทุกขลักษณะ
พระไตรปิฎก ฉบับบาลีสยามรัฐ (ภาษาไทย) เล่มที่ ๓๗
พระอภิธรรมปิฎก เล่มที่ ๔ กถาวัตถุปกรณ์
หน้าที่ ๖๒๑/๘๔๒ ข้อที่ ๑๔๖๖ - ๑๔๖๗
สมาธิกถา
[๑๔๖๖] สกวาที จิตตสันตติ (ความสืบต่อแห่งจิต) เป็นสมาธิ หรือ?
ปรวาที ถูกแล้ว
ส. จิตตสันตติที่เป็นอดีต เป็นสมาธิ หรือ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ส. จิตตสันตติ เป็นสมาธิ หรือ?
ป. ถูกแล้ว
ส. จิตตสันตติที่เป็นอนาคต เป็นสมาธิ หรือ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ส. จิตตสันตติ เป็นสมาธิ หรือ?
ป. ถูกแล้ว
ส. อดีตก็ดับไปแล้ว อนาคตก็ยังไม่เกิด มิใช่หรือ?
ป. ถูกแล้ว
ส. หากว่า อดีตก็ดับไปแล้ว อนาคตก็ยังไม่เกิด
ก็ต้องไม่กล่าวว่า จิตตสันตติเป็นสมาธิ
[๑๔๖๗] ป. สมาธิเป็นไปในจิตตขณะอันหนึ่ง หรือ?
ส. ถูกแล้ว
ป. บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยจักขุวิญญาณ ชื่อว่าผู้เข้าสมาบัติ หรือ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยโสตวิญญาณ ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียงด้วยฆาน
วิญญาณ ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียงด้วยชิวหาวิญญาณ ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียง
ด้วยกายวิญญาณ ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียงด้วยอกุศลจิต ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียง
ด้วยจิตสหคตด้วยราคะ ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียงด้วยจิตสหคตด้วยโทสะ ฯลฯ
ผู้พร้อมเพรียงด้วยจิตสหรคตด้วยโมหะ ฯลฯ ผู้พร้อมเพรียงด้วยจิต
สหรคตด้วยอโนตตัปปะ ชื่อว่า ผู้เข้าสมาบัติ หรือ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[๑๔๖๘] ส. จิตตสันตติเป็นสมาธิ หรือ?
ป. ถูกแล้ว
ส. ความสืบต่อแห่งอกุศลจิต เป็นสมาชิก หรือ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ส. จิตตสันตติที่สหรคตด้วยราคะ ฯลฯ ที่สหรคตด้วยโทสะ ฯลฯ ที่สหรคต
ด้วยโมหะ ฯลฯ ที่สหรคตด้วยอโนตตัปปะเป็นสมาธิ หรือ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[๑๔๖๙] ป. ไม่พึงกล่าวว่า จิตตสันตติเป็นสมาธิ หรือ?
ส. ถูกแล้ว
ป. พระผู้มีพระภาคได้ตรัสไว้ว่า ดูกรอาวุโส นิครนถ์ทั้งหลาย เรานี่แหละ
พอที่จะไม่หวั่นไหวด้วยกาย ไม่กล่าววาจา เป็นผู้เสวยสุขโดยส่วน
เดียว อยู่ตลอด ๗ คืน ๗ วัน ดังนี้ เป็นสูตรมีอยู่จริง มิใช่หรือ?
ส. ถูกแล้ว
ป. ถ้าอย่างนั้น จิตตสันตติ ก็เป็นสมาธิ น่ะสิ
สมาธิกถา จบ
-----------