คัมภีร์วิสุทธิมรรค ,ปริจเฉทที่ ๓ กัมมัฏฐานคหณนิเทศ ,สมเด็จพระพุฒาจารย์(อาจ อาสภมหาเถระ) แปลและเรียบเรียงจริยา ๖ อย่าง
(๔๓) บัดนี้จะอรรถาธิบายความในหัวข้อสังเขปที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ว่า อันเหมาะสมแก่จริยาของตน ฉะนี้ต่อไป
คําว่า จริยา ได้แก่จริยา ๖ อย่าง คือ
๑. ราคจริยา(๑) ความประพฤติเป็นไปด้วยอํานาจราคะ
๒. โทสจริยา ความประพฤติเป็นไปด้วยอํานาจโทสะ
๓. โมหจริยา ความประพฤติเป็นไปด้วยอํานาจโมหะ
๔. สัทธาจริยา ความประพฤติเป็นไปด้วยอํานาจศรัทธา
๕. พุทธิจริยา ความประพฤติเป็นไปด้วยอํานาจปัญญา
๖. วิตกกจริยา ความประพฤติเป็นไปด้วยอํานาจวิตก__________________________________________________
(๑) คําว่า ราคจริยา มีอรรถวิเคราะห์ว่า สนุตาเน ราคสุส อุสุสนุนภาเวน จรณ์ ปวตติ ราคจริยา ความท่อง เที่ยวไป ได้แก่ความเกิดขึ้นแห่งราคะในสันดานจนหนาแน่นเป็นอุปนิสัย เรียกว่า ราคจริยา จริยาอื่น ๆ ก็โดยทํานองเดียวกันนี้
แต่เกจิอาจารย์ประสงค์เอาจริยาถึง ๑๔ อย่าง โดยบวกจริยา เข้าด้วย ดังนี้ คือ
จริยาอื่นอีก ๔ ด้วยอํานาจการคละกันและต่อกันของราคจริยา เป็นต้น คือ
ราคโทสจริยา ๑
ราคโมหจริยา ๑
โทสโมหจริยา ๑
ราคโทสโมหจริยา ๑
และจริยา ๔ อย่างอื่นอีกด้วยอํานาจการคละกันและต่อกันของสัทธาจริยา เป็นต้น คือ
สัทธาพุทธิจริยา ๑
สัทธาวิตกกจริยา ๑
พุทธิวิตกกจริยา ๑
สัทธาพุทธิวิตกกจริยา ๑
แต่เมื่อจะกล่าวประเภทแห่งจริยา ด้วยอํานาจการคละกันและต่อกันอย่างนี้แล้ว จริยาก็จะมีเป็นอเนกประการ โดยยกเอาราคจริยาเป็นต้น มาคละกันกับสัทธาจริยา เป็นต้น ความสําเร็จแห่งอรรถาธิบายที่ประสงค์ก็จะไม่พึงมี เพราะฉะนั้น นักศึกษา พึ่งเข้าใจแต่โดยสังเขปว่า จริยามีเพียง ๖ อย่างเท่านั้น(๒)______________________________________________________
(๒)จริยานี้ท่านแสดงไว้โดยพิสดารในสังยุตตสุตตฎีกา ผู้ปรารถนาพึงตรวจดูเถิด
จริตบุคคล ๖ ประเภท
คําว่า จริยา ๑ ปกติ ๑ ความหนาแน่น ๑ โดยใจความเป็นอันเดียวกัน และด้วยอํานาจแห่งมูลจริยา ๖ อย่างนั้น บุคคลจึงมี ๖ ประเภทเหมือนกัน ดังนี้
๑. ราคจริตบุคคล คนราคจริต
๒. โทสจริตบุคคล คนโทสจริต
๓. โมหจริตบุคคล คนโมหจริต
๔. สัทธาจริตบุคคล คนศรัทธาจริต
๕. พุทธิจริตบุคคล คนพุทธิจริต และ
๖. วิตกกจริตบุคคล คนวิตกจริต
(ยกมาแสดงบางส่วน)