พิมพ์

[raponsan]

ที่มา : พระธรรมเสนาบดี

คําว่า ธมุมเสนาปติ “พระธรรมเสนาบดี” เป็นสมญาที่พระอรรถกถาจารย์มักใช้เรียกพระสารีบุตร ปรากฏในคัมภีร์ชั้นอรรถกถาหลายเรื่อง แท้จริงแล้ว คำนี้เป็นคำที่เสลพราหมณ์เปรียบเทียบกับตำแหน่งผู้ช่วยสำคัญของพระพุทธเจ้า ในพระสูตร(เสลสูตร) เสลพราหมณ์ได้กราบทูลถามถึงผู้ช่วยของพระองค์ พระพุทธเจ้าตรัสตอบว่า "พระสารีบุตร" ปุจฉาวิสัชนาของเสลพราหมณ์และพระพุทธเจ้าในพระสูตรดังกล่าว เป็นคาถาดังนี้

     เสลพราหมณ์ถามว่า :-
     โก นุ เสนาปติ โกโต  สาวโก สตฺถุทนวโย 
     โก โนม อนุวตเตติ    ธมฺมจกุกํ ปวตฺติ
     ใครหนอเป็นเสนาบดีของท่านผู้เจริญ  เป็นพระสาวกผู้ดำเนินตามพระศาสดา
     ใครหนอยังธรรมจักรที่หมุนไปให้หมุนตาม

     พระพุทธเจ้าตรัสตอบว่า :-
     มยา ปวตฺติติ จกุก๋    ธมฺมจกุก๋ อนุตตริ
     สารีปุตโต อนุวตเตติ  อนุชาโต ตถาคต
     สารีบุตรเป็นผู้รู้ตามตถาคต ยังจักรคือธรรมจักรอันยอดเยี่ยม ที่ตถาคตหมุนแล้วให้หมุนตาม

เสลพราหมณ์เปรียบเทียบพระพุทธเจ้ากับพระจักรพรรดิ ด้วยเหตุนี้เมื่อพราหมณ์ถามถึงผู้ช่วยของพระองค์ จึงเป็นการเปรียบเทียบกับเสนาบดี ซึ่งเป็นผู้ช่วยของพระจักรพรรดิ คาถานี้น่าจะเป็นต้นเหตุทำให้พระสารีบุตรได้ชื่อว่าเป็น "พระธรรมเสนาบดี" ซึ่งเป็นสมัญญาที่ใช้ในคัมภีร์ชั้นอรรถกถาอย่างแพร่หลาย

@@@@@@@

ในคติเรื่องพระจักรพรรดิราชของอินเดีย ปริณายกแก้วหรือเสนาบดีแก้วเป็นหนึ่งในเจ็ดรัตนะที่นำชัยชนะมาให้แก่พระจักรพรรดิ ทำหน้าที่เป็นผู้ปกครองแทนพระจักรพรรดิราช เป็นผู้ที่ฉลาดในการรบ เป็นแม่ทัพในอุดมคติ โดยทั่วไปมักเป็นพระราชโอรสองค์ใหญ่ เมื่อนำคติดังกล่าวมาเปรียบเทียบกับพระพุทธเจ้าซึ่งทรงเป็นพระจักรพรรดิทางธรรม

พระสารีบุตรได้ฐานะดังกล่าวอีกหลายครั้ง เช่น พระพุทธเจ้าทรงยกย่องพระสารีบุตรเป็นโอรสองค์แรกของพระเจ้าจักรพรรดิ สามารถหมุนจักรตามบิดาได้ ดังนั้น การเปรียบฐานะพระสารีบุตรเทียบเท่ากับธรรมเสนาบดี จึงไม่ผิดแปลก

ความเป็นพระธรรมเสนาบดี หมายถึง ความเป็นผู้ช่วยของพระพุทธเจ้า ในการแสดงหรือเผยแผ่ธรรมให้กว้างขวาง พระพุทธเจ้าทรงยกย่องความสามารถในการสอนของพระสารีบุตรซึ่งสามารถสอนให้บรรลุโสดาบันได้ นอกจากนั้น พระสารีบุตรยังมีความสามารถในการเป็นพระธรรมทูต เป็นตัวแทนพระพุทธเจ้าเผยแผ่คำสอนให้กว้างขวางได้

ผู้วิจัยตั้งข้อสังเกตเพิ่มเติมว่า การที่ชื่อ "พระธรรมเสนาบดี" เป็นสมญาที่พระอรรถกถาจารย์เรียกเป็นชื่อของพระสารีบุตร อาจจะมาจากผลงานของพระสารีบุตรจำนวนมากที่อยู่ในพระไตรปิฎก ซึ่งประจักษ์ชัดว่า พระสารีบุตรได้ฝากผลงานแสดงธรรม เผยแผ่ธรรมจำนวนมากไว้ ทั้งในเรื่องการสอน การอธิบาย การสังคายนา จัดหมวดหมู่พระธรรม ท่านทำให้พุทธบริษัทสามารถศึกษา ทำความเข้าใจและทรงจ๋าได้ง่าย เป็นผลให้พระพุทธศาสนาตั้งมั่น

นอกจากนั้น เนื้อหาของงานซึ่งเน้นการแสดงบุพภาคแห่งการศึกษาและมัชฌิมาปฏิปทา อันเป็นทางซึ่งนำไปสู่การละกิเลสอันเป็นจุดมุ่งหมายของพระพุทธศาสนา เป็นเหตุหนึ่งที่อาจทำให้พระสารีบุตรได้สมญาว่าพระธรรมเสนาบดีด้วยเช่นกัน





ขอบคุณที่มา :-
คัดมาจากวิทยานิพนธ์ เรื่อง "งานนิพนธ์ของพระสารีบุตรในพระไตรปิฎกบาลี" โดย นาวสาวสมพรนุช ตันศรีสุข
วิทยานิพนธ์นี้เป็นส่วนหนึ่งของ การศึกษาตามหลักสูตร ปริญญาอักษรศาสตร์ มหาบัณฑิต
สาขาวิชาภาษาบาลีและสันสกฤต ภาควิชาภาษาตะวันออก
คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย ปีการศึกษา ๒๕๕๐
ลิขสิทธ์ของจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย