สนง.ส่งเสริมพระกรรมฐาน

บา‎ลีวันละคำ‬ (933)
ธงชัยเฉลิมพล
(๑) “ธง”
เป็นคำไทย ถ้าจะแปลเป็นบาลีคำสามัญคือ “ธช” (ทะ-ชะ) แปลตามศัพท์ว่า “ผ้าที่สะบัดไป” (หมายถึงธงทั่วไป)
(๒) “ชัย”
บาลีเป็น “ชย” (ชะ-ยะ) รากศัพท์ คือ ชิ (ธาตุ = ชนะ) แปลง อิ เป็น เอ, แปลง เอ เป็น อย + อ ปัจจัย
: ชิ > เช > ชย + อ = ชย แปลตามศัพท์ว่า “ความชนะ” หมายถึง การปราบ, การพิชิต, ชัยชนะ (vanquishing, overcoming, victory)
ในบาลี “ธช” คำเดียว แปลว่า “ธง” แต่ถ้ามาคู่กับคำว่า “ปฏาก” (ปะ-ตา-กะ, หรือ “ปฏากา”) เป็น “ธชปฏาก” นิยมแปล ธช ว่า “ธงชัย” แปล ปฏาก ว่า “ธงแผ่นผ้า”
สันนิษฐาน:
ตามรูปความ “ธช” น่าจะหมายถึงธงผืนเดียวที่ผูกไว้กับคันธง
ส่วน “ปฏาก” น่าจะหมายถึงธงที่เป็นแผ่นผ้าหลายผืนผูกเป็นราว
อย่างไรก็ตาม ในคัมภีร์อรรถกถาพบคำว่า “ชยทฺธช” (ชะ-ยัด-ทะ-ชะ, = ชย + ธช) ซึ่งแปลได้ตรงตัวว่า “ธงชัย”
ส่วนคำที่เราพูดกันว่า (ผ้ากาสาวพัสตร์เป็น) “ธงชัยของพระอรหันต์” บาลีเป็น “อรหทฺธช” (อะ-ระ-หัด-ทะ-ชะ) ในคำนี้ “ธงชัย” แปลมาจาก “ธช” ไม่ใช่ “ชยทฺธช”
(“เฉลิม” เป็นคำไทย)
(๓) “พล”
บาลีอ่านว่า พะ-ละ แปลว่า ความแข็งแรง, พลัง, อำนาจ (strength, power, force) กองทัพ, กองกำลังทหาร (an army, military force)
ในที่นี้ “พล” หมายถึง กองกำลังทหาร
คำว่า “ธงชัยเฉลิมพล” เพิ่งจะมีเก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 โดยบอกไว้ว่า -
“ธงชัยเฉลิมพล : (คำที่ใช้ในกฎหมาย) (คำนาม) ธงประจำหน่วยทหารที่ได้รับพระราชทานมี ๓ ชนิด คือ ธงชัยเฉลิมพลของทหารบก ธงชัยเฉลิมพลของทหารเรือ และธงชัยเฉลิมพลของทหารอากาศ.”
: กล้าทำความดี เป็นศรีแก่ตน
: เหมือนธงชัยเฉลิมพลเป็นศรีแก่กองทัพ
---------------
(ขยายความจากคำถามของ Supachoke Thaiwongworakool
ที่ถามว่า “ธงไชยเฉลิมพล” กับ “ธงชัยเฉลิมพล” สามารถใช้ได้ทั้งสองคำหรือเปล่า)