สนง.ส่งเสริมพระกรรมฐาน

พระอภิธรรมน่ารู้ : “ภูมิ” ในทางพระอภิธรรม คืออะไร.?

"ภูมิ" ได้แก่ สถานที่ดำเนินไปแห่งจิตมี ๔ ประเภท คือ กามภูมิ รูปภูมิ อรูปภูมิ และโลกุตตรภูมิ ดังนั้น กุศลจิตที่เป็นไปในภูมิเหล่านั้น จึงมีชื่อเรียกด้วยอำนาจของภูมิที่เป็นไปของตนเหล่านั้นว่า กามาวจรกุศลจิต เป็นต้น.

     คำว่า ภูมิ ในที่นี้แบ่งออกเป็น ๒ ประเภท คือ

     ๑. ฐานภูมิ หมายถึง ภูมิเป็นที่อยู่ของสัตว์ทั้งหลาย มี ๓ คือ กามภูมิ รูปภูมิ และอรูปภูมิ.
     ๒. อวัตถาภูมิ คือ หมายถึง ภูมิที่ถูกกำหนดโดยความมีและไม่มีของตัณหา คือ
         - มี ๓ คือ กามตัณหา รูปตัณหา และอรูปตัณหา.
         - มี ๔ คือ กามภูมิ รูปภูมิ อรูปภูมิ และโลกุตรภูมิ

จะเห็นได้ว่า ภูมิ ๓ คือ กามาวจรภูมิ รูปาวจรภูมิ และอรูปาวจรภูมิ เป็นได้ทั้งฐานภูมิและอวัตถาภูมิ ส่วนภูมิที่เหลือ คือ โลกุตตรภูมิ เป็นได้อวัตถาภูมิอย่างเดียว

@@@@@@@

จำแนกกุศลจิตโดยฐานภูมิ

- กุศลจิตที่เป็นไปโดยมากในกามภูมิ จิตนั้นมีชื่อว่า กามาวจรกุศลจิต,
- ที่เป็นไปโดยมากในรูปภูมิ เรียกว่า รูปาวจรกุศลจิต
- ที่เป็นไปโดยมากในอรูปภูมิ เรียกว่า อรูปาวจรกุศลจิต
- ส่วนโลกุตตรกุศลจิต ไม่ถึงการจำแนกโดยฐานภูมิ แต่มีการจำแนกโดยอวัตถาภูมิอย่างเดียว.

จำแนกกุศลจิตโดยอวัตถาภูมิ

- ธรรมที่เป็นกาม และความยินดีพอใจในกาม ชื่อว่า กาม,
- ตัณหาที่ยึดกามไว้เป็นอารมณ์ ชื่อว่า กามตัณหา
- กุศลจิตที่ท่องเที่ยวหรือเป็นไปในกามที่ถูกกามตัณหายึดไว้ ชื่อว่า กามาวจรกุศลจิต.
- รูปฌาน ชื่อว่า รูป.
- ตัณหาที่ยึดรูปฌานเป็นอารมณ์ คือ ยินดีติดใจในรูปฌาน ชื่อว่า รูปตัณหา,
- กุศลจิตที่เป็นไปไปในรูปฌานที่ถูกรูปตัณหายึดไว้ ชื่อว่า รูปาวจรกุศลจิต
- อรูปฌาน ชื่อว่า อรูป,
- ตัณหาที่ยึดอรูปฌานเป็นอารมณ์ คือยินดีติดใจในอรูปฌาน ชื่อว่า อรูปตัณหา,
- กุศลจิตที่เป็นไปในอรูปฌานที่ถูกอรูปตัณหายึดไว้ ชื่อว่า อรูปาวจรกุศลจิต

@@@@@@@

กุศลจิตที่ไม่เป็นไปในธรรมถูกตัณหาทั้งสามยึดไว้ แต่มีนิพพานอารมณ์ เรียกว่า โลกุตตรกุศลจิต คือ จิตที่ข้ามขึ้น คือ จากโลกที่ถูกตัณหาทั้ง ๓ ยึดเอาไว้ คือ กามโลก (กามาวจรภูมิ) รูปโลก (รูปาวจรภูมิ) อรูปโลก (อรูปาวจรภูมิ) เพราะหลุดพ้นจากตัณหา ๓ มีกามตัณหา เป็นต้น.

อวัตถาภูมิ เป็นภูมิที่ถูกกำหนดขึ้นให้เป็นเหมือนกับเป็นที่เป็นไปของจิตเหล่านั้น ด้วยเหตุนี้ การจำแนกจิตโดยอวัตถาภูมิ จึงช่วยให้การจำแนกจิตเป็นไปอย่างสะดวก. หากจำแนกโดยฐานภูมิอย่างเดียวก็จะติดขัด เพราะโลกุตตรจิตไม่อาจจำแนกโดยฐานภูมิมีกามภพ เป็นต้น เพราะไม่ท่องเที่ยวไปในภพไหนๆ เหมือนกับจิตในภูมิอื่นมีกามาวจรจิต เป็นต้น ที่เที่ยวไปในกามภพ เป็นต้น.

@@@@@@@

นี้เป็นความสังเขปเกี่ยวกับการจำแนกกุศลจิตโดยภูมิ ๔ ยังมีข้อควรรู้เกี่ยวกับคำว่า กามาวจรภูมิและกามาวจรจิตเป็นต้นอีกหลายนัย พึงค้นความโดยละเอียด ในคัมภีร์สายพระอภิธรรมทั้งหลายเถิด... ขออนุโมทนา



บทความ : พระอภิธรรมน่ารู้ “ภูมิ” ในทางพระอภิธรรม คืออะไร.?
เขียนโดย สมภพ สงวนพานิช ม ๒๔ ธันวาคม ๒๕๖๓
ขอบคุณเว็บ : dhamma.serichon.us/2020/12/24/พระอภิธรรมน่ารู้-ภูมิ-ใ/ (http://dhamma.serichon.us/2020/12/24/พระอภิธรรมน่ารู้-ภูมิ-ใ/)