พิมพ์

[raponsan]

อนุสัยกิเลส | การนอนเนื่องของอนุสัยกิเลส | และธรรมที่ทำการประหาณ

การนอนเนื่องของอนุสัยกิเลสนี้มีอยู่ ๒ ประการ

๑. การนอนเนื่องอยู่ในการเกิดขึ้นสืบต่อแห่งรูป,นาม ขันธ์ ๕ ชื่อว่า สันตานานุสัยกิเลส
๒. การนอนเนื่องอยู่ในอารมณ์ที่เป็น ปิยรูป สาตรูป อปิยรูป อสาตรูป ชื่อว่า อารัมมณานุสัยกิเลส

ใน ๒ ประการนี้ มรรคทั้ง ๔ ทำการประหาณสันตานานุสัยกิเลส วิปัสสนาญาณที่มีรูป-นามเป็นอารมณ์ ทำการประหาณอารัมมณานุสัยกิเลส ฉะนั้น อนุสัยกิเลสที่อนิจจานุปัสสนาเป็นต้น ได้ประหาณไปนั้น เป็นอารัมมณานุสัยกิเลส

ส่วนสันตานานุสัยกิเลสนั้น เมื่อยังเป็นปุถุชนอยู่ตราบใด แม้ว่าผู้นั้นจะได้เคยปฏิบัติวิปัสสนามาแล้วหลายครั้งหลายหน หรือกำลังปฏิบัติอยู่ก็ตาม หรือผู้ที่เป็นฌานลาภี อภิญญาลาภี ทั้งมีฤทธิ์เดชต่างๆ นานาก็ตาม หรือจะได้ไปบังเกิดเป็นพรหมติดต่อกันหลายภพหลายชาติก็ตาม สันตานานุสัยกิเลสก็ยังคงมีอยู่เต็มที่เป็นปกติ โดยอาการที่ยังไม่ได้ถูกประหาณไปเลยแม้แต่น้อย

สำหรับอารัมมณานุสัยกิเลสนั้น เมื่อวิปัสสนาญาณของโยคีได้เข้าถึงขึ้นภังคญาณ อารัมมณานุสัยกิเลสก็ถูกประหาณลงทันทีตั้งแต่ญาณนี้เรื่อยๆไป ดังที่พระพุทธองค์ทรงแสดงไว้ในวิภังคบาลีว่า

สตฺตานุสยา : กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโยอนุเสติ, ยํ โลเก อปิยรูปํ อสาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, อิติ อิเมสุ ทฺวีสุธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา ตเทกฏฺโฐ มาโน จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺฐพฺพา.

@@@@@@@

อนุสัยกิเลสมี ๗ ประการ คือ

๑. ธรรมชาติที่ ยินดี,พอใจ,รักใคร่ในกามคุณอารมณ์ นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน
๒. ธรรมชาติที่ ขัดเคืองในอารมณ์ นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน
๓. ธรรมชาติที่ ถือตัว นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน
๔. ธรรมชาติที่ เห็นผิด นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน
๕. ธรรมชาติที่ สงสัยในคุณพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ บิดา มารดา ครูบาอาจารย์ นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน
๖. ธรรมชาติที่ ยินดีพอใจในภพชาติ นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน
๗. ธรรมชาติที่ หลงอยู่ในเรื่องความเห็นผิด นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดานนี้เป็น สันตานานุสัยกิเลส

ปิยรูป,สาตรูป : สภาพที่น่ารักน่ายินดีอันใดมีอยู่ในโลก คือ สังขารธรรมรูป, นามภายในตน กามราคานุสัย และภวราคานุสัย ของสัตว์ทั้งหลาย ย่อมนอนเนื่องอยู่ในปิยรูป สาตรูป สภาพที่น่ารัก, น่ายินดีเหล่านี้

อปิยรูป,อสาตรูป : สภาพที่ไม่น่ารักไม่น่ายินดีอันใดมีอยู่ในโลก คือ สังขารธรรมรูป,นามภายในตน ปฏิฆานุสัยของสัตว์ทั้งหลาย ย่อมนอนเนื่องอยู่ในอปิยรูป,อสาตรูปสภาพที่ไม่น่ารัก,ไม่น่ายินดีเหล่านี้ เมื่อเป็นดังนี้ อวิชชานุสัยก็ย่อมนอนเนื่องอยู่ในราคะและปฏิฆะทั้ง ๒ นี้ด้วย

ส่วนมานานุสัย,ทิฏฐานุสัยและวิจิกิจฉานุสัยเหล่านี้ ก็ย่อมตั้งอยู่ในจิตดวงเดียวกันกับจิตที่มีอวิชชา นี้เป็น อารัมมณานุสัยกิเลส

นักศึกษาทั้งหลายพึงทราบดังต่อไปนี้

@@@@@@@

ขยายความในพระบาลีที่ทรงแสดงถึง อนุสัยกิเลส ๒ ชนิด

สันตานานุสัยกิเลส : กิเลสที่นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดาน โดยอาการที่ยังไม่ปรากฏเป็นสภาวะปรมัตถ์ คือ ยังไม่เข้าถึงขณะทั้ง ๓ (เกิดขึ้น, ตั้งอยู่, ดับไป) นั้น ได้ชื่อว่า สันตานานุสัยกิเลส

ผู้ที่ยังมิได้ทำการประหาณอนุสัยกิเลสโดยสมุจเฉทเลยนั้น ได้ชื่อว่า เป็นปุถุชนและปุถุชนทั้งหลาย แม้ว่าจะยังเป็นเด็กอยู่ในครรภ์มารดาก็ตาม เป็นเด็กเล็ก เป็นหนุ่มสาว ผู้ใหญ่ แก่เฒ่าลงไปก็ตาม เป็นคฤหัสถ์,บรรพชิตก็ตาม ได้ฌาน,ได้อภิญญา,เหาะเหินเดินอากาศได้ก็ตาม แม้ที่สุดจะได้บังเกิดเป็นพรหมอยู่หลายภพชาติก็ตาม ปุถุชนเหล่านั้น ก็ยังเป็นอยู่โดยมีอนุสัยกิเลสครบถ้วนด้วยกันทั้งสิ้น

    แม้ว่าจะได้สำเร็จเป็น พระโสดาบัน พระสกทาคามี แล้วก็ตาม อนุสัยกิเลสอีก ๕ อย่างก็ยังเหลืออยู่ ยังหาได้ประหาณให้หมดไปไม่ คงประหาณได้แต่ทิฏฐิและวิจิกิจฉานุสัย ๒ อย่างนี้เท่านั้น
    ครั้นเป็น พระอนาคามี ภวราคะ มานะ อวิชชานุสัย ทั้ง ๓ ก็ยังมีอยู่ หาได้หมดไปเพียงเท่านี้ไม่
    ฉะนั้น บุคคลทั้ง ๔ จำพวกนี้ จึงยังมีอนุสัยกิเลสอยู่ อุปมาเหมือนกับคนไข้ที่ยังไม่หายไข้

มีผู้ถามว่า ท่านสบายดีหรือ แม้ว่าในขณะนั้นมิได้จับไข้แต่ก็ตอบว่า ยังเป็นไข้อยู่ โดยมาคำนึงถึงไข้ที่ได้จับมาแล้วและจะจับอีกในขณะต่อไป

หรืออุปมาเหมือนกับ ผู้ที่ยังไม่ได้มีการเว้นขาดจากการรับประทานเนื้อ เมื่อถูกถามว่า ท่านรับประทานเนื้อหรือเปล่า ถึงแม้ว่าขณะนั้นจะไม่ได้รับประทานอยู่ก็จริง แต่ก็ตอบว่า ข้าพเจ้ารับประทานดังนี้ ก็เพราะว่ามาคำนำถึงเนื้อที่ได้เคยรับประทานมาและจะรับประทานอีกในวันข้างหน้า

สมดังที่พระพุทธองค์ทรงแสดงในอนุสัยยมก พระบาลีว่า
     ยสฺส กามราคานุสโย อุปปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ
     กามราคานุสัยยังเกิดแก่บุคคลใด ปฏิฆานุสัยก็ยังเกิดแก่บุคคลนั้น ใช่ไหม.?
     อามนฺตา ใช่

การที่ทรงวิสัชนา ดังนี้ ก็เพราะทรงหมายถึง ความที่ยังเป็นอนุสัยอยู่ โดยอาการที่เคยเกิดและจะเกิด ดังที่ได้ยกอุปมาเปรียบเทียบให้เห็นแล้วทั้ง ๒ ข้อนั้น

     แต่ถ้าจะถามว่า ยสฺส กามราโค อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิโฆ อุปฺปชฺชตีติ กามราคะกำลังเกิดแก่บุคคลใด ปฏิฆะก็กำลังเกิดแก่บุคคลนั้น ใช่ไหม.?
    วิสัชนาว่า นปฺปชฺชติ ไม่ใช่กำลังเกิด (บาลีควรจะเป็น อนุปฺปชฺชติ หรือ นุปฺปชฺชติ )

@@@@@@@

อนึ่ง อนุสัยกิเลสทั้ง ๗ ประการนี้ เมื่อปรากฏขึ้นโดยความเป็นสภาวะปรมัตถ์ คือเข้าถึงปริยุฏฐานแล้วนั้น เกิดพร้อมกันในจิตดวงเดียวกันก็มี เกิดไม่พร้อมกันในจิตดวงเดียวกันก็มี แต่เมื่อยังเป็นอนุสัยอยู่นั้น ได้นอนเนื่องอยู่พร้อมกันทั้ง ๗ อย่างในดวงจิตดวงเดียวกันนั้นเอง

เหตุนี้ พระพุทธองค์จึงทรงแสดงในอนุสัยยมก บาลีว่า
     ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ
     กามราคานุสัยนอนเนื่องอยู่ในขันธสันดานของบุคคลใด ปฏิฆานุสัยก็นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดานของบุคคลนั้น ใช่ไหม.?
     อามนฺตา ใช่

ฉะนั้น การประหาณสันตานานุสัยกิเลสได้เด็ดขาดนั้น ก็มีแต่มรรคญาณอย่างเดียว สำหรับวิปัสสนาญาณนั้นประหาณได้แต่เพียงวิกขัมภนะ โดยการข่มไว้เป็นเวลานาน ๆ คือ หลายวัน หลายเดือน หลายปี หลายมหากัป (แต่เมื่อยังเป็นอนุสัยอยู่นั้น ได้นอนเนื่องอยู่พร้อมกันทั้ง ๗ อย่างในดวงจิตดวงเดียวกันนั้นเอง นอนเนื่องอยู่ในจิตอะไร.? จิตนั้นเกิดตอนไหน.? วิถีอะไร.?)

คำอธิบาย ก็ยังมีข้อสงสัยอยู่นิดๆ แท้จริงบอกเพียงว่า “อนุสัยกิเลส” คือ กิเลสที่ยังไม่ได้ถูกละไปด้วยมรรคทั้ง ๔ ก็เพียงพอแล้ว พอมีการขยายออกไป เริ่มจะขัดๆ กันแล้ว

@@@@@@@

อารัมมณานุสัยกิเลส การเกิดขึ้นของกิเลสโดยไม่สิ้นสุด ในอารมณ์ที่ยังไม่ได้มีการพิจารณารู้เห็นตามความเป็นจริง โดยวิปัสสนาญาณ,มรรคญาณ กิเลสนี้ ชื่อว่า อารัมมณานุสัยกิเลส ดังนี้

    พระพุทธองค์จึงประทานพระโอวาทแก่บรรดาภิกษุทั้งหลายว่า
    สุขายภิกฺขเว เวทนาย ราคานุสโย ปหาตพฺโพ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆษนสโย ปหาตพฺโพ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย ปหาตพฺโพ.

    ดูกรภิกษุทั้งหลาย พวกเธอทั้งหลายควรละราคานุสัยในการเสวยสุข ควรละปฏิฆานุสัยในการเสวยทุกข์ ควรละอวิชชานุสัยในการเสวยไม่ทุกข์ไม่สุข พระโอวาทนี้ทรงมุ่งหมายถึง อารัมมณานุสัยกิเลส

    ท่านอรรถกถาจารย์ยังได้กล่าวไว้ว่า
    อิมสฺมึ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโต ในพระสูตรที่มีว่า สุขาย ภิกฺขเว เวทนาย เป็นต้นนี้
    พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ทรงแสดงอารัมมณานุสัยกิเลส แต่ก็หาได้ทรงชี้แจงถึงข้อปฏิบัติที่จะทำการละอารัมมณานุสัยกิเลสนี้แต่ประการใดไม่ เพียงแต่ทรงเตือนให้ทำการปฏิบัติตามแนวธรรมสติปัฏฐาน ๔ เท่านั้น

เพราะถ้าภิกษุทั้งหลายมิได้ทำการปฏิบัติตามแนวทางสติปัฏฐาน ๔ แล้ว ก็ไม่มีทางอื่นใดที่จะทำการประหาณอารัมมณานุสัยกิเลสนี้ได้ ถ้าว่าได้ทำการปฏิบัติตามแนวทางสติปัฏฐาน ๔ นี้อยู่โดยเคร่งครัดแล้ว ก็จะกล่าวได้ว่ามีการละกิเลสในการเสวยอารมณ์นั้น นั่นเอง

@@@@@@@

ดังที่ท่านฏีกาจารย์ได้แสดงไว้ใน "อานาปานัสสติกัมมัฏฐาน" แห่งวิสุทธิมัคคมหาฏีกาว่า

อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสญฺญํ ปริจฺจชติ ปริจฺจชนฺตึ จ ตถา อปฺปวตฺติยํ เย นิจฺจนฺติ คหณวเสน กิเลสา ตมฺมูลกา อภิสงฺขารา ตทฺภยมูลกา จ วิปากกฺขนฺธา อนาคเต อุปฺปชฺเชยฺยํ, เต สพฺเพปิ อปฺปวตฺติกรณวเสน ปริจฺจชติ, ตถา ทุกฺขสญฺญาทโย เตนาห วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ.

อนิจจานุปัสสนาที่แสดงในอันดับแรกนี้ ย่อมสละละทิ้งนิจจสัญญาโดยอำนาจแห่งตทังคปหาน เมื่ออนิจจานุปัสสนาได้สละละทิ้งนิจจสัญญาได้แล้ว ถ้าหากว่ามิได้มีการพิจารณาเห็นความไม่เที่ยง โดยอาการดังที่กล่าวมานี้ กิเลสต่าง ๆ อาจเกิดได้ในภายหลังโดยอำนาจแห่งความยึดถือว่ารูป,นามนี้เที่ยง และอภิสังขารคืออกุศลโลกียกุศลกรรมที่มีกิเลสเป็นมูลก็ดี วิบากนามขันธ์อันเป็นตัวภพใหม่ มีกรรมและกิเลสทั้ง ๒ นี้เป็นมูลก็ดีอาจเกิดขึ้นได้ในภายหลัง

อนิจจานุปัสสนาที่สละทิ้งนิจจสัญญาได้นั้น ย่อมสละละทิ้งกิเลส,กรรมวิบากแม้เหล่านี้ทั้งหมดไม่ให้เกิดขึ้นได้พร้อมกันอีกด้วย ทุกขานุปัสสนา,อนัตตานุปัสสนาที่สละละทิ้งสุขสัญญา,อัตตสัญญาเป็นต้นได้นั้น ก็เป็นไปในทำนองเดียวกันนี้ เพราะฉะนั้นท่านมหาพุทธโฆษาจารย์จึงได้แสดงไว้ในวิสุทธิมัคคอรรถกถาว่า วิปัสสนาญาณย่อมสละละกิเลสพร้อมด้วยวิบากขันธ์และอภิสังขารโดยอำนาจตทังคปหาน (ที่มา: วิปัสสนาทีปนีฎีกา หน้า 33 -36)

@@@@@@@

ความเห็นของผู้ใคร่ศึกษา

อนุสัย แปลโดยศัพท์ แปลว่า ”นอนเนื่อง”
อนุสัย แปลโดยศัพท์ แปลว่า “กิเลสที่มีกำลัง ที่ยังละไม่ได้ ละด้วยอริยมรรค ได้ปัจจัยจึงเกิดขึ้น”

อนุสัยกิเลส เป็น สุทธะปกตูปนิสสยะปัจจัย แก่ ปริยุฏฐานกิเลส
สุทธปกตูปนิสสยะปัจจัย ตัวปัจจัย เป็น ชนกสัตติ อย่างดียว ไม่เป็น อุปถัมภกะสัตติ
เพราะฉะนั้น อนุสัยกิเลส ต้องดับไปก่อน ปริยุฏฐานกิเลส จึงจะเกิดขึ้น

โลภะ โทสะ โมหะ ทิฏฐิ มานะ วิจิกิจฉา เป็นปริยุฏฐานกิเลส
เพราะฉะนั้น อกุสลเจตสิก 6 ดวง เป็น ปัจจยุบัน ของ อนุสัย ไม่ใช่ตัวอนุสัย ที่แท้จริง

@@@@@@@

วิเคราะห์จากโวหาร ในเนตติปกรณ์ และเนตติหารัตถทีปนี

อกุศลที่เกิดขึ้นก่อนๆ ที่ดับไปแล้ว เป็นปัจจัยให้แก่อกุศลที่เกิดหลังๆ ด้วยอำนาจแห่งปกตูปนิสสยปัจจัย .อกุศลที่เกิดก่อน ๆ และดับไปแล้วนั่นและ คล้าย ๆ กับถึงความนับว่าเป็น “อนุสัยกิเลส” เพราะเมื่อได้เหตุปัจจัย ก็ทำให้อกุศลต่าง ๆ เกิดขึ้นในภายหลัง เมื่ออกุศลต่างๆ เกิดขึ้นทำหน้าที่ชวนะ อกุศลเหล่านั้น ก็จัดว่าเป็นปริยุฏฐานกิเลส

หมายความว่า “ตอนกิเลสเกิดขึ้นในทำหน้าที่ชวนะในวิถี ตอนนั้นเป็นปริยุฏฐานะ ไม่ใช่อนุสัย แต่พอวิถีจิตนั้นดับไป อกุศลชวนะนั่นและ ก็กลายเป็นอนุสัย” ในข้อนี้จัดเป็นนยอย่างหนึ่ง เรียกว่า “มิคปทวลัญชนย”

ลักษณะของ “มิคปทวลัญชนย” ก็คือ เหมือนอย่างเนื้อที่วิ่งมาบนพื้นดิน ย่อมทิ้งรอยเท้าเอาไว้ให้เห็น แต่พอเนื้อนั้นวิ่งไปถึงแผ่นหิน แล้วก็วิ่งเหยียบแผ่นหินนั้นไป เมื่อสุดแผ่นหินแล้ว ก็ลงสู่พื้นดินวิ่งต่อไป

    – ในขนะที่อยู่บนพื้นดิน รอยเท้าปรากฏ เปรียบเสมือน กิเลส คือ ปริยุฏฐานกิเลสที่ปรากฏให้รู้ได้ในวิถีจิต
    – ในขณะที่ เนื้อนั้นวิ่งไปบนแผ่นหิน ย่อมไม่เห็นรอยเท้า เปรียบเหมือน เมื่อวิถีแห่งปริยุฏฐานกิเลสชวนะสิ้นสุดลง…แล้วมีวิถีอื่น ๆ ที่ไม่ใช่อกุศลชวนะทำหน้าที่เกิดต่อ เลยดูเหมือนว่าไม่มีกิเลส ไม่เห็นไม่ปรากฎชัด เหมือนการไม่ปรากฏรอยเท้าของเนื้อบนแผ่นหิน
    – แต่เมื่อเนื้อนั้นวิ่งสุดแผ่นหินและวิ่งลงไปยังพื้นดินอีก รอยเท้าก็ปรากฎบนพื้นดินอีก เปรียบเหมือนจิตขึ้นสู่วิถีและอกุศลชวนะเกิดขึ้น กลายเป็นปริยุฏฐานกิเลส ปรากฎให้เห็นเด่นชัด นี้เรียกว่า “มิคปทวลัญชนย”

 


ขอบคุณ : dhamma.serichon.us/2019/04/01/อนุสัยกิเลส-การนอนเนื่อ/
1 เมษายน 2019 , By admin