พิมพ์

[raponsan]

.

รัชกาลที่ 5 พร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ ประทับอยู่บนซาลูนหลวง ในวันเปิดเส้นทางรถไฟสายกรุงเทพฯ-นครราชสีมา สร้างขึ้นโดยความช่วยเหลือของวิศวกรชาวอังกฤษ (ภาพจากหนังสือ BLACK AND WHITE, 2 May 1896 หนังสือเก่าของสะสมของไกรฤกษ์ นานา)


รถไฟสายอีสาน สมัยรัชกาลที่ 5 ทำไมมีปลายทางที่ “นครราชสีมา” เป็นที่แรก.?

รัชสมัย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) สยามต้องเผชิญความท้าทายจากชาติตะวันตก โดยเฉพาะพื้นที่แถบตะวันออกเฉียงเหนือ ที่ฝรั่งเศสกำลังขยายอิทธิพลในลุ่มแม่น้ำโขง

ด้วยปัจจัยความมั่นคงของพระราชอาณาจักร รวมทั้งปัจจัยทางเศรษฐกิจและความสะดวกด้านคมนาคม ในที่สุดสยามก็มี “รถไฟสายอีสาน” ในยุครัชกาลที่ 5

เส้นทางรถไฟเริ่มจากกรุงเทพฯ มุ่งไปทางตะวันออก คือ อยุธยา สระบุรี และเข้าเขตพื้นที่อีสาน ที่ นครราชสีมา ซึ่งถือเป็นศูนย์กลางการขยายระบบการเมือง เศรษฐกิจ และวัฒนธรรมไปสู่อีสาน โดยรัชกาลที่ 5 เสด็จพระราชดำเนินไปเปิดรถไฟที่นครราชสีมา เมื่อวันที่ 21 ธันวาคม พ.ศ. 2443


ชานชาลารถไฟ สถานีกรุงเทพ เมื่อก่อสร้างครั้งแรก (ภาพจากหนังสือการรถไฟแห่งประเทศไทย พ.ศ. 2439-2512)


ประเด็นการสร้างทางรถไฟจากกรุงเทพฯ ไปยังอีสานนี้ รัชกาลที่ 5 ทรงมีพระราชดำรัสตอนหนึ่งว่า

“…เราหวังใจอีกด้วยว่า เมื่อประชาชนได้คบหาไปมาถึงกันมากยิ่งขึ้นกว่าแต่ก่อนโดยมีทางรถไฟใช้ได้ง่ายแล้ว คงจะกระทำน้ำใจที่มีความรักใคร่ซึ่งกันแลกันนั้นก็ดี แลความรักบ้านเมืองของตนด้วยก็ดีให้แข็งแรงยิ่งขึ้นอีก แลเมื่อเปนเช่นนั้นแล้วคงจะเปนที่อุดหนุน แลกระทำให้พระเจ้าแผ่นดินของตนรีบเร่งสยายทางรถไฟแผ่ไปในภูมิภาคแห่งอื่นๆ ในกรุงสยาม…”

การสร้างทางรถไฟเชื่อมระหว่างกรุงเทพฯ-นครราชสีมา ช่วยย่นระยะเวลาการเดินทางระหว่างเมืองหลวงกับพื้นที่อีสานได้มากอย่างที่หลายคนนึกไม่ถึง คือจาก 30 วัน เหลือเพียง 2 วันเท่านั้น ทำให้พ่อค้าจากเมืองต่างๆ ในอีสานเลือกจะขนส่งสินค้าสารพัดอย่างจากเมืองของตน อาทิ ข้าวสาร ข้าวเปลือก กระวาน เขาสัตว์ โค กระบือ สุกร ฯลฯ มายังนครราชสีมา แล้วนำขึ้นรถไฟส่งต่อมากรุงเทพฯ

รถไฟสายอีสานยังทำให้ผู้คนในพื้นที่อีสานมีปฏิสัมพันธ์กับผู้คนในภาคกลางมากขึ้น พ่อค้าจากมณฑลอีสานและมณฑลอุดรสามารถไปซื้อสินค้าจากกรุงเทพฯ มาขายในท้องถิ่นของตนได้โดยตรง ไม่ต้องรับซื้อจากนครราชสีมาเพียงแหล่งเดียวเหมือนแต่ก่อน

ขณะเดียวกัน ก็เกิดการเคลื่อนย้ายแรงงานจากเมืองหนึ่งไปอีกเมืองหนึ่ง รวมทั้ง “ชาวจีน” ที่เดินทางไปเป็นแรงงานก่อสร้างทางรถไฟ และตั้งรกรากในพื้นที่นั้นๆ


สถานีรถไฟกรุงเทพ หรือสถานีหัวลำโพง สร้างและเปิดใช้งานใน พ.ศ. 2459 ถือเป็นสถาปัตยกรรมในกิจการขนส่งสาธารณะที่เก่าแก่ที่สุดที่ยังใช้งานอยู่ของประเทศไทย ภาพถ่ายราวสมัยรัชกาลที่ 6 (ภาพจากสำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร)


เมื่อเส้นทางรถไฟจากกรุงเทพฯ ไปอีสาน ช่วยสร้างความมั่นคงด้านการปกครอง กระตุ้นเศรษฐกิจ ต่อมาจึงมีการขยายเส้นทางรถไฟจากนครราชสีมาเชื่อมต่อกับพื้นที่ส่วนอื่นของอีสาน โดยมุ่งหน้าสู่ อีสานตอนล่าง เป็นอันดับแรก มีสถานีสำคัญ ดังนี้

ท่าช้าง เปิดเดินรถ พ.ศ. 2468
บุรีรัมย์ เปิดเดินรถ พ.ศ. 2468
สุรินทร์ เปิดเดินรถ พ.ศ. 2469
ห้วยทับทัน เปิดเดินรถ พ.ศ. 2470
ศรีสะเกษ เปิดเดินรถ พ.ศ. 2471
วารินชำราบ (สิ้นสุดที่นี่) เปิดเดินรถ พ.ศ. 2473

จากนั้นจึงมุ่งสู่พื้นที่ อีสานตอนกลาง ผ่านขึ้นไป อีสานตอนเหนือ จากนครราชสีมาเชื่อมต่อไปยังขอนแก่น หนองคาย และอุดรธานี ซึ่งเป็นพื้นที่ติดกับอาณานิคมของฝรั่งเศส มีสถานีสำคัญ ได้แก่

บัวใหญ่ เปิดเดินรถ พ.ศ. 2474
เมืองพล เปิดเดินรถ พ.ศ. 2474
บ้านไผ่ เปิดเดินรถ พ.ศ. 2475
ขอนแก่น เปิดเดินรถ พ.ศ. 2476
อุดรธานี เปิดเดินรถ พ.ศ. 2484
หนองคาย (สิ้นสุดที่นี่) เปิดเดินรถ พ.ศ. 2499

แม้จะผ่านมานานกว่าร้อยปี แต่รถไฟสายตะวันออกเฉียงเหนือหรือสายอีสานก็ยังคงมีความสำคัญมาถึงปัจจุบัน โดยเฉพาะบทบาทด้านการคมนาคม ที่ไม่ได้เน้นปัจจัยความมั่นคงทางการเมืองการปกครองเหมือนในอดีต

อ่านเพิ่มเติม :-

     • ผังเมืองกรุงรัตนโกสินทร์ กับกำเนิดสถานีรถไฟกรุงเทพ (หัวลำโพง)
     • “อุโมงค์ขุนตาน” อุโมงค์ลอดรถไฟ 2 รัชกาล ที่ให้แรงงานเสพฝิ่นเสรี ไม่ผิดกฎหมาย
     • ไก่ย่างไม้มะดัน ห้วยทับทัน ศรีสะเกษ เริ่มต้นที่สถานีรถไฟ ทำสืบทอดมาเกือบ 80 ปี



ขอขอบคุณ :-
ผู้เขียน : สุทธาสินี จิตรกรรมไทย เจียจันทร์พงษ์
เผยแพร่ : วันจันทร์ที่ 1 ธันวาคม พ.ศ.2568
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรก : เมื่อ 1 ธันวาคม 2568
website : https://www.silpa-mag.com/history/article_160079
อ้างอิง :-
- ประวิทย์ สายสงวนวงศ์. เปลี่ยนอีสานให้เป็น “ไทย”: อุดมการณ์รัฐชาติกับสำนึกการเมืองของคนที่ราบสูง. กรุงเทพฯ: มติชน, 2568.
- เสมียนนารี. “กำเนิด ‘รถไฟสายอีสาน’ เมื่อ ‘สนธิสัญญาเบาริ่ง’ ทำให้เกิดทุนนิยมในพื้นที่”.