...เป็นอารมณ์ที่กําหนด สติ รู้รูปนาม รู้พระไตรลักษณ์ รู้มรรค รู้ผล รุ้พระนิพพาน จําแนก ได้ดังนี้.......ญาณ1.นามะรูปปะริจเฉทะญาณ-รู้แจ้งการกําหนด รูป และ นาม รู้ว่าอะไร เป็นรูป รู้ว่าอะไร เป็นนาม........ญาณ2.ปัจจยะปะริคคะหะญาณ-สามารถกําหนดรู้ แยกรูป และนาม ว่าอะไรเป็นเหตุ อะไรเป็นปัจจัย มาถึงตรงนี้แล้ว จะเห็นว่ามีศัพท์ทางธรรมมาก ซึ่งผู้ทํา วิปปัสสนา ก็ย่อมจําเป็นต้องรู้ ยิ่งรู้มากก็ยิ่งเข้าใจง่าย ยิ่งรู้น้อยก็ติดอยู่ในอรรถมาก จึงทําให้ผู้ทําวิปัสสนา เบื่อเอาดื้อ ๆ แต่ถึงเบื่ออย่างไร สาวกภูมก็ไม่ท้อ กับการจดจํา และเรียนตรงนี้........ญาณ3สัมมะสะนะญาณ-ความรู้แจ้งโดยกําหนดพิจราณา นามรูป ตามกฏ อนิจจัง(ความไม่เที่ยง ไม่แน่นอน) ทุกขัง(ความผสมกลมกลืนกับความไม่คงทน ไม่คงสภาพ อันนี้ไม่ใช่กล่าวถึงทุกข์ทางจิตนะ เป็นทุกข์ตามกฏแห่งธรรมชาตฺิ) อนัตตา(ว่างเปล่าจากความหมายแห่งความเป็นตัวตน)........"ต่อจากนี้ มี วิปัสสนาญาณ9 แทรก/อยู่ด้วย...ดูให้ดีนะ".........ญาณ4/1.อุทยัพพะยานุปัสสนาญาณ-ญาณอันรู้แจ้งซึ่งความเกิดขึ้น และดับไป แห่งขันธ์5 นาม รูป............ญาณ5/2.ภังคานุปัสสนาญาณ-ญาณอันรู้แจ้งเห็นความสลาย แห่งสังขาร และเข้าใจถึงความจบสิ้นไปแห่งสังขาร ที่วนเวียนอยู่ด้วย ความเกิด และ ความดับ ปนเป อยู่ ใน อุปัตติ ทุกข์ ชาติ ชรา พยาธิ และ มรณะ............ญาณ6/3.ภะยะตูปัฏฐานะญาณ-ญาณอันรู้แจ้งถึงความน่ากลัว ของความแตกสลายไป แล้ว ย่อมเวียนว่ายตายเกิด และมองเห็นภัยในวัฏฏะเป็นสิ่งน่ากลัว...............ญาณ7/4.-อาทีนะวะนุปัสสนาญาณ-ญาณอันรู้แจ้งซึ่งโทษแห่ง การเวียนว่าย ตาย เกิด ในนวัฏฏะสงสาร............ญาณ8/5.นิพพิทานุปัสสนาญาณ-ญาณอันรู้แจ้ง ถึงความเบื่อหน่าย ต่อการเวียนว่าย ตาย เกิด ต่อไป ซึ่งมีผลให้เกิดความไม่เพลิดเพลิน หรือ ยินดี ต่อการเวียนว่าย ตาย เกิด ต่อไป..............ญาณ9/6.มุญจิตุกัมมะยะตาญาณ-ญาณอันรู้แจ้ง ซึ่งความต้องการ จากไป หรือ ออกไป จาก วัฏฏะสงสาร............ญาณ10/7.-ปะฏิสังขานุปัสสนาญาณ-ญาณอันรู้แจ้ง ต่อการ เข้าไปกําหนด เฉพาะสังขาร คือ ขันธ์5 มากําหนดพิจราณา ตามหลัก อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา...............ญาณ11/8.สังขารุเปกขาญาณ-ญาณอันรู้แจ้ง วางอารมณ์ เป็นการวางเฉย ต่อสังขาร โดยมองเห็น ทุกสิ่งทุกอย่าง เกิดขึ้น ตั้งอยู่ ดับไป เป็นธรรมดา...............ญาณ12/9.-สัจจานุโลมิกะญาณ-ญาณอันรู้แจ้งความเป็นจริง ต่อการละ ดับทุกข์ เข้าถึง นิพพาน3 ลักษณะ..............(จบวิปัสสนาญาณ9แค่นี้ ท่เหลือเป็นของ วิปัสสนาญาณ16).........ญาณ13.โคตะระภูญาณ-ญาณที่ทําให้มองเห็นความทุกข์ ที่เกิดขึ้นจากการเวียนว่ายตายเกิด เป็นเรื่องที่ต้อง ตัด ต้องหนี และต้องทําลายให้สิ้น ผู้ที่ได้ญาณชื่อว่า พระโยคาวจร คือผู้ที่มองเห็นโทษแห่ง วัฏฏะสงสาร และพยายามทําลายทิ้ง ซึ่งตัณหา และ อุปาทาน...............ญาณ14.มัคคามัคคะญาณ-ญาณที่เป็นเหตุให้เป็น พระอริยะบุคคล ลําดับต่างๆ ในที่นี้ก็คือ วิธีการละสังโยชน์นั่นเอง................ญาณ15.ผลญาณ-ญาณที่เป็นผล จากการละสังโยชน์ ในระดับต่าง..............ญาณ16(สุดท้าย)..ปัจจเวกขะณะญาณ-ญาณที่ทําให้เกิด มีการ ทบทวน พิจราณา กิเลสที่ละได้แล้ว กิเลสที่ยังเหลืออยู่ และนิพพาน.........----การกล่าวถึงวิปัสสนาญาณ ท่านจัดเป็น โลกุตตระ เพียง 2 ข้อ คือ ข้อที่14 และ ข้อที่15....นอกนั้นเป็น..โลกียะญาณ....(((ที่มา...จาก....คําสอน-ตํารา..บูรพาจารย์)))