พิมพ์

[raponsan]

.

พระมหากษัตริย์เสด็จเลียบพระนคร (ภาพจาก หนังสือ จิตรกรรมฝีพระหัตถ์และจิตรกรรมตามแนวพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี วัดอัมพวันเจติยาราม)


7 สิ่งมงคล คู่บารมีพระมหากษัตริย์ ตามคติไตรภูมิกถา มีอะไรบ้าง ให้คุณด้านใด.?

“แก้ว 7 ประการ” สิ่งมงคลคู่บารมีพระมหากษัตริย์ตามคัมภีร์ไตรภูมิกถา หรือ “ไตรภูมิพระร่วง” มีอะไรบ้าง แต่ละอย่างส่งเสริมหรือให้คุณด้านใด.?

ไตรภูมิกถา พระราชนิพนธ์ใน พระมหาธรรมราชาที่ 1 (ลิไทย) คือวรรณกรรมพุทธศาสนาที่มีอิทธิพลต่อสังคมและวัฒนธรรมไทยมาอย่างยาวนาน จนเป็นรากฐานทางความเชื่อ ตลอดจนศิลปกรรมเนื่องในศาสนาทั้งหลาย

นอกจากคัมภีร์จะอธิบายถึงนรก สวรรค์ ความดี ความชั่ว และการเผยแผ่พระธรรมคำสอนแล้ว ยังมีส่วนที่อธิบายถึงการกำเนิดสรรพสิ่ง ระบบสังคม รูปแบบการปกครอง รวมถึงสภาวะความเป็น “กษัตริย์” ภายใต้แนวคิดพุทธศาสนาด้วย

ในประเด็นข้างต้น ไตรภูมิกถาได้เล่าถึงคติ พระญาจักรวรรดิราช หรือพระมหากษัตริย์ที่เป็นใหญ่กว่ากษัตริย์อื่น ๆ ว่าเป็นผู้หมั่นทำบุญ รักษาศีล และปฏิบัติบูชาพระรัตนตรัยอยู่เป็นนิจ เมื่อตายจึงได้เกิดเป็นท้าวพระญา มีอำนาจบารมีและมีสิทธิ์ในการปกครองจากอานิสงส์ผลบุญที่สั่งสมไว้แต่อดีตชาติ

ทั้งนี้ก็ใช่ว่าใคร ๆ ทำบุญรักษาศีลแล้วจะเป็นพระมหากษัตริย์ได้ เพราะยังต้องเป็น “พุทธวงศ์” หรือพระโพธิสัตว์ด้วย พระมหากษัตริย์ในจารีตไทยจึงเป็น “พุทธราชา” มีทั้งบุญญาธิการและทรงธรรม นอกจากนั้นยังมีของคู่บารมีเป็นแก้ว 7 ประการ เป็นสิ่งมงคลจากอำนาจบุญขององค์พระมหากษัตริย์ ซึ่งมีส่วนช่วยให้พระองค์ปกครองบ้านเมืองอย่างราบรื่น

7 สิ่งมงคล ได้แก่
   ๑. กงจักรแก้ว (จักรรัตนะ)
   ๒. ช้างแก้ว (หัตถีรัตนะ)
   ๓. ม้าแก้ว (อัศวรัตนะ)
   ๔. มณีแก้ว (มณีรัตนะ)
   ๕. นางแก้ว (อิตถีรัตนะ)
   ๖. ขุนคลังแก้ว (คหปติรัตนะ) และ
   ๗. โอรสแก้ว (ปริณายกรัตนะ)


(ซ้ายไปขวา) โคอุสุภราช ช้างฉัททันต์ และม้าสินธพ ในภาพเขียนเรื่อง จันทคาธชาดก จิตรกรรมฝาผนังวัดหนองบัว ต. ป่าคา อ. ท่าวังผา จ. น่าน (ภาพจาก เฟซบุ๊ก กลุ่มอนุรักษ์จิตรกรรมและประติมากรรม กองโบราณคดี กรมศิลปากร)


สำหรับคติความเชื่อเกี่ยวกับแก้วทั้ง 7 ประการ มีดังนี้

• กงจักรแก้ว เป็นกงจักรวิเศษที่จมอยู่ในมหาสมุทร เมื่อพระญาจักรวรรดิราชเกิดขึ้น จักรนี้จะลอยขึ้นมาสู่ราชมณเฑียร พาพระญาจักรวรรดิราชและประชาชนเหาะไปเลียบกำแพงจักรวาล แล้วปราบทวีปทั้ง 4 ได้แก่ อุตรกุรุทวีป บูรพวิเทหทวีป อมรโคยานทวีป และชมพูทวีป เมืองทั้งหลายอ่อนน้อมโดยปราศจากสงคราม

กงจักรแก้วยังมีอำนาจแหวกมหาสมุทรให้เห็น “แก้วสัตตพิธรัตนะ” ที่จมอยู่เบื้องล่าง อันจะกลายเป็นสมบัติของพระญาจักรวรรดิราชด้วย

• ช้างแก้ว หรือ ช้างเผือกในตระกูลฉัททันต์และตระกูลอุโปสถ และม้าแก้ว ม้าในตระกูลสินธพ เป็นสัตว์คู่บุญที่เหาะมาสู่พระญาจักรวรรดิราชแล้วพาพระองค์ไปเวียนเขาพระสุเมรุราช เลียบกำแพงจักรวาล จากนั้นกลับมาให้ทันเวลาอาหารเช้า

• มณีแก้ว คือ แก้ววิเศษบนยอดเขาวิบุลบรรพต มีแก้วบริวาร 84,000 ดวง เมื่อเหาะมาสู่พระญาจักรวรรดิราชพร้อมรัศมีเรืองรองจะสามารถบันดาลกลางคืนให้สว่างไสวดุจกลางวัน ช่วยให้ผู้คนทำงานยามค่ำคืนได้อย่างสะดวกสบาย

• นางแก้ว เป็นสตรีสาวผู้เกิดในอุตรกุรุทวีป มีคุณสมบัติเป็นอุดมคติ เช่น รูปโฉมงดงามหมดจด ร่างกายมีรัศมีเปล่งปลั่งไกล 10 ศอก ผิวกายเย็นและหอมดั่งแก่นจันทน์ กลิ่นกฤษณา กลิ่นปากหอมดั่งดอกบัว นางแก้วจะคอยปรนนิบัติพระญาจักรวรรดิราชและเชื่อฟังคำสั่งของพระองค์ทุกประการ

• ขุนคลังแก้ว คือ มหาเศรษฐีผู้มีตาทิพย์ หูทิพย์ ล่วงรู้ได้ว่ามีทรัพย์สมบัติอยู่ที่ใดในแผ่นดิน สามารถอธิษฐานให้แก้วแหวนเงินทองต่าง ๆ มาสู่พระญาจักรวรรดิราชตามพระราชประสงค์

• สุดท้าย โอรสแก้ว คือ พระโอรสองค์โตสุดของพระญาจักรวรรดิราช มีอำนาจอ่านใจคนซึ่งอยู่ห่างออกไปถึง 12 โยชน์ (192 กิโลเมตร) จึงสามารถคอยกราบทูลพระราชบิดาให้ระแวดระวังภัยจากผู้คิดร้ายได้ทันเวลา และมีบทบาทช่วยแบ่งเบาราชกิจทั้งหลายของพระญาจักรวรรดิราช


ภาพเขียนพระราชโอรส หรือ “โอรสแก้ว” (กลาง) กับพระมเหสีเทวี หรือ “นางแก้ว” (ขวา) สตรีชั้นสูงในราชสำนัก จิตรกรรมทศชาติชาดก เรื่อง เตมิยชาดก (ภาพจาก สมุดภาพไตรภูมิ ฉบับกรุงศรีอยุธยา เลขที่ 6 กรมศิลปากรจัดพิมพ์เผยแพร่ พ.ศ. 2542)


อย่างไรก็ตาม แม้ไตรภูมิกถาจะเผยว่าพระญาจักรวรรดิราชมีพระราชอำนาจล้นพ้นจากบุญญาบารมีของพระองค์ และ 7 สิ่งมงคลที่คอยเกื้อหนุน แต่ยังพ่วงด้วยคำอธิบายว่าอำนาจทั้งหลายดำรงอยู่บน “ธรรม” เป็นสำคัญ และอาจเสื่อมสลายได้หากพระองค์ไม่ตั้งอยู่ในคุณธรรม

ธรรมของกษัตริย์จึงเป็นปัจจัยสำคัญในการปกครองบ้านเมือง และไตรภูมิกถาก็วางต้นแบบกษัตริย์ผู้ทรงธรรม โดยใช้แนวคิดพุทธศาสนาเชื่อมโยงศาสนจักรและอาณาจักรเข้าด้วยกัน เพื่อสร้างดุลยภาพทางสังคมและการเมืองนั่นเอง

อ่านเพิ่มเติม :-

    • ช้างเผือก สัตว์คู่พระบารมี ตลอด 200 กว่าปีมานี้ รัชกาลใดที่ไม่มีช้างเผือก
    • พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ กษัตริย์ผู้ปราศจาก “ช้างเผือก” ไร้ช้างแก้วประจำรัชกาล
    • “ไตรภูมิพระร่วง” วรรณกรรมของพระยาลิไท กษัตริย์องค์ที่ 5 แห่งสุโขทัย




ขอขอบคุณ :-
ผู้เขียน : กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม
เผยแพร่ : วันอังคารที่ 16 ธันวาคม พ.ศ.2568
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรก : เมื่อ 16 ธันวาคม 2568
website : https://www.silpa-mag.com/culture/article_160407

อ้างอิง :-
- วกุล มิตรพระพันธ์, สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. คติความเชื่อและที่มาของ “กษัตริย์” ในไตรภูมิกถา. วารสารศิลปากร ฉบับพฤษภาคม-มิถุนายน พ.ศ. 2564.
- ราชบัณฑิตยสถาน. (2544). พจนานุกรมศัพท์วรรณคดีไทย สมัยสุโขทัย ไตรภูมิกถา. กรุงเทพฯ : ราชบัณฑิตยสถาน.