เหตุปัจจัย คือ สิ่งที่นับเนื่อง ซึ่งกันและกัน เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึง เมื่อสิ่งนี้ดับ สิ่งนี้จึงดับ
เหตุปัจจัย ในพระอภิธรรม มีหลายละเอียดหลายประการ แต่ เหตุปัจจัยโดยรวม ก็มีอยู่ 2 ชนิด
คือ เหตุปัจจัยที่ภายนอกประการหนึ่ง และ เหตุปัจจัยที่เป็นภายในอีกประการหนึ่ง
เหตุปัจจัยทั้งภายในและภายนอก อาศัยธรรม 4 อาศัยเครื่องกำหนด สติ
ธรรม 4
1. กาย
2. เวทนา
3. จิต
4. ธรรม
เครื่องกำหนดคือ สติ มีความเห็นธรรมเป็นที่สุด การกำหนดได้เรียกว่า มหาสติปัฏฐาน
ในการกำหนด เหตุปัจจัย ก็ตั้งแต่
การเห็นธรรมภายนอก
การเห็นธรรมภายใน
การเห็นธรรมทั้งภายในและภายนอก
การเห็นธรรมคือความเกิดขึ้นทั้งภายในและภายนอก
การเห็นธรรมคือความเสื่อมไปทั้งภายในและภายนอก
การเห็นธรรมคือความเกิดขึ้น และเสื่อมไป ทั้งภายใน และภายนอก
ทั้งหมดอาศัยธรรมที่เรียกว่า เหตุปัจจัย
ธรรมภายนอกคือ รู้ได้ จับต้องได้ ทั้งเราและคนอื่น เช่นการเดิน การกิน เราจับต้องได้ และ คนอื่นก็จับต้องได้
ธรรมภายใน คือ รู้ได้ เห็นได้ เฉพาะเราเท่านั้น
การมองเรื่องเหตุปัจจัย ถ้าทำความเข้าใจให้ชัด ก็ต้องใช้ธรรมเรียกว่า ปฏิจจสมุปบาท ขึ้นตั้งก็จะเข้าใจมากขึ้น
เจริญธรรม